راستی‌آزمایی یا حقیقت‌سنجی (Fact-checking) یکی از کلیدواژه‌های مدرن در دنیای ژورنالیستی است که با توجه به افزایش چشمگیر محتوا در رسانه‌های اجتماعی، امروزه بیش از پیش در معرض توجه عموم قرار گرفته است. اهمیت این موضوع در دنیای کنونی آنقدر زیاد است که در تقویم میلادی، روز دوم آوریل را به‌عنوان روز جهانی راستی‌آزمایی تعیین کرده‌اند. این روز به منظور محافظت از مردم در برابر سیل اطلاعات نادرست و اخبار جعلی (Fake news) تعیین شده است.
ما چه بخواهیم و چه نخواهیم؛ در دنیایی زندگی می‌کنیم که اخبار و اطلاعات از کانال رسانه‌های اجتماعی (از توییتر گرفته تا ردیت و اینستاگرام) گذر می‌کنند، دست به دست می‌شوند و در این مسیر می‌توانند عمدتا یا سهوا دستخوش تغییراتی شوند که به راحتی ذهن مخاطب را گمراه کرده و افکار عمومی را تحت تاثیر قرار دهند.
راستی‌آزمایی اخبار پدیده‌ای است که می‌تواند به کاهش اخبار نادرست، اخبار جعلی، موارد افترا و اشتباهاتی که در گزارشات و محتوای رسانه‌ای رخ می‌دهد کمک کند.
تاریخچه روز جهانی راستی‌آزمایی
ضرورت تعیین روزی به نام راستی‌آزمایی در تقویم، اولین بار در سال ۲۰۱۴ در کنفرانسی برای روزنامه‌نگاران و خبرنگاران مدرسه اقتصاد لندن مطرح شد. محوریت اصلی مباحث این کنفرانس مبتنی بر شناسایی خطری بود که به دنبال انتشار اخبار نادرست سیاسی و تحریف در محتوای خبری ایجاد می‌شد. در سال ۲۰۱۶، در جریان انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده، اخبار جعلی در مورد کاندید‌ها، منجر به عواقب فاجعه‌باری شد و این موضوع را دوباره مورد توجه قرار داد؛ به همین دلیل است که این نام‌گذاری در سال ۲۰۱۶ ایجاد شد و یک سال بعد، یعنی در سال ۲۰۱۷ به صورت رسمی در تقویم میلادی قرار گرفت.
این تاریخ به طور رسمی توسط شبکه بین‌المللی راستی‌آزمایی (I.F.C.N.) که با سازمان‌ها و رسانه‌های متعددی در سراسر جهان همکاری می‌کند، معرفی و تبلیغ شد. اما دلیل انتخاب تاریخ ۲ آوریل برای نام‌گذاری این روز نیز قابل توجه است؛ زیرا دقیقا یک روز بعد از اول آوریل و روز جهانی احمق‌ها (Fool’s Day) تعیین شده و به شکل هوشمندانه‌ای به تقابل میان حماقت در برابر واقعیت اشاره می‌کند. در این روز بسیاری از سازمان‌های رسانه‌ای مختلف گرد هم می‌آیند و به منابع رو به رشدی اضافه می‌کنند که می‌توانند مردم را برای بررسی حقایق تجهیز کنند و نکات و درس‌هایی را به دانش‌آموزان و مردم در مورد راه‌های شناسایی و جلوگیری از انتشار اطلاعات نادرست یا اخبار جعلی ارائه کنند.
در واقع، راستی‌آزمایی مفهومی است که کمتر از ۱۰۰ سال از ظهور آن می‌گذرد و بیشتر متعلق به قرن اخیر است ریشه‌های این مفهوم را می‌توان در دوران «ژورنالیسم زرد» آمریکایی جستجو کرد. جایی که حقیقت فقط برای سود و منفعت گروهی در پس مفاهیمی دیگر مخفی می‌شد. بررسی حقایق که در ابتدا تحت سلطه زنان بود و به عنوان شغلی زنانه در نظر گرفته می‌شد، با تأسیس مجله «TIME» در دهه ۱۹۲۰ مشروعیت یافت و امروزه با انفجار اخبار جعلی در سطح رسانه‌های اجتماعی، اهمیت آن دوچندان شده است.
چرا روز جهانی راستی‌آزمایی مهم است؟
دوم آوریل یعنی روز جهانی راستی‌آزمایی به برخی دلایل دارای اهمیت و ضرورت است که به مواردی از آنها اشاره می‌کنیم:
- جلوگیری از انتشار اطلاعات نادرست
مهم‌ترین نقش راستی‌آزمایی، همواره جلوگیری از انتشار اخبار و اطلاعات زیان‌باری است که در بازه زمانی مشخصی در میان افراد جامعه فراگیر می‌شود و می‌تواند منجر به پیامدهای سنگینی در فضای عمومی شود. ما باید بدانیم مطالبی که در اخبار دنبال می‌کنیم چقدر می‌توانند تاثیرگذار باشند. بررسی حقایق تضمین می‌کند که همه ما مسئولیت آنچه می‌خوانیم، می‌شنویم و باور می‌کنیم را برای ریشه‌کن کردن فساد و تبلیغات مضر می‌پذیریم.
- تشویق در جهت همکاری عمومی و حرفه‌ای
متخصصان راستی‌آزمایی به کمک و همکاری مردم نیاز دارند؛ زیرا محیط وب بستر گسترده‌ای است و این روزها راه‌های زیادی برای انتشار اطلاعات وجود دارد. هر چقدر تعاملات افراد در شناسایی و تعیین وضعیت این محتواها بیشتر باشد؛ امکان بروز بحران‌های ناشی از گسترش آنها کاهش می‌یابد.
- تعامل بیشتر افراد با اخبار
حتی اگر خرید روزنامه یا دنبال کردن اخبار را به دلایلی مثل حفاظت از محیط زیست یا اجتناب از مواجهه با تبلیغات متعدد به حداقل رسانده‌باشید، قرار گرفتن در معرض اخبار متعدد در بستر رسانه‌های اجتماعی اجتناب‌ناپذیر است. این موضوع اهمیت درگیر شدن با اخبار به روش صحیح را بیشتر و بیشتر به منصه ظهور می‌رساند.
با توجه به سرعت تولید محتوای کاربرنوشت در رسانه‌های اجتماعی و بمباران اطلاعاتی که بشر این روزها با آن مواجه است، ضرورت پرداختن به بحث راستی‌آزمایی اخبار و ابزارهای مورد استفاده آن پررنگ‌تر از همیشه شده است. این روزها نشست‌های زیادی در سرتاسر دنیا با محوریت این موضوع تشکیل می‌شوند و به دنبال یافتن راه‌حل‌هایی برای به حداقل رساندن پدیده آمار و اخبار جعلی، بدون ایجاد محدودیت برای کاربران اینترنت هستند.