در دنیای پیچیده و شلوغ امروزی، هرچقدر که بیشتر در فضای مجازی غرق می‌شویم و احتمال مواجهه ما با اطلاعات ارزشمند در شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌ها و منابع اینترنتی افزایش می‌یابد، به همان میزان نیز احتمال برخورد با اخبار و اطلاعات نادرست بیشتر می‌شود. به همین دلیل، بررسی دقیق و تأیید صحت این اخبار و اطلاعات یا به اصطلاح فکت‌چکینگ این اخبار و اطلاعات بسیار حائز اهمیت است. به عبارت دیگر، دروغ‌ها و شایعات می‌توانند به سرعت در اینترنت فراگیر شده و باور عمومی جامعه را دستخوش تغییر کنند. مردم نیز مشخصا وقت و مهارت کافی برای بررسی صحت تمام اخبار مشکوکی که روزانه با آنها مواجه می‌شوند را ندارند. در چنین شرایطی برای دسترسی به اطلاعات درست چه باید کرد؟
اهمیت سامانه‌های فکت‌چکینگ
در این شرایط، وجود سامانه‌های فکت‌چکینگ به عنوان یک ابزار بسیار قدرتمند برای بررسی و تأیید صحت اخبار و اطلاعات، ضروری تلقی می‌شود. این سامانه‌ها برای افزایش آگاهی جامعه طراحی شده‌اند. سامانه‌های فکت‌چکینگ با ارائه‌ی تحلیل‌های دقیق، مستندات لازم و ارجاع به منابع معتبر، به مردم کمک می‌کنند تا از اخبار و اطلاعات جعلی و نادرست آگاه شده و بر اساس عقل و منطق خود تصمیم بگیرند.
اصول و استانداردهای اولیه سامانه‌های فکت‌چکینگ
در سال ۲۰۱۶ شبکه بین‌المللی فکت‌چکینگ (IFCN)، اصول و استانداردهای سامانه‌های فکت‌چکینگ را اعلام کرد:
- رعایت انصاف و غیرحزبی بودن
- ارائه مدارک قابل استناد
- شفافیت متدولوژی
- شفافیت منابع مالی
معروف‌ترین سامانه‌های فکت‌چکینگ در جهان
- در حال حاضر، سامانه‌های فکت‌چکینگ در سراسر دنیا وجود دارند. برخی از معروف‌ترین سامانه‌های فکت‌چکینگ عبارتند از:
- سایت Politifact در آمریکا
- سایت FactCheck.org در آمریکا
- سامانه‌ی BBC Reality Check در انگلستان
- سامانه‌ی Full Fact در انگلستان
- سایت Snopes در آمریکا
- سایت AFP Fact Check در فرانسه
- سامانه‌ی Correctiv در آلمان
فکت‌یار نیز یک سامانه فکت‌چکینگ ایرانی است که در ایران فعالیت می‌کند. برای مشاهده جدید‌ترین اخبار راستی‌آزمایی‌شده توسط فکت‌یار، اینجا کلیک کنید.
چرا وجود سامانه‌های فکت‌چکینگ ضروری است؟
با توجه به اهمیت بسیار زیاد رسانه‌های اجتماعی در شکل‌گیری باور عمومی و تاثیر آنها بر فرهنگ جوامع، نقش سامانه‌های فکت‌چکینگ در ارائه اطلاعات دقیق و صحیح بسیار حائز اهمیت است. به طور کلی، سامانه‌های فکت‌چکینگ از ابزارهای موثر در جهت افزایش شفافیت و اعتماد عمومی در بخش رسانه‌ای هستند.
یکی از مقالات معتبر در این زمینه، مقاله «How Fact-Checking Can Win the Fight Against Misinformation» است که در سال ۲۰۲۰ در مجله Foreign Affairs منتشر شده است. در این مقاله، نویسندگان به بررسی نقش سامانه‌های فکت‌چکینگ در مبارزه با اطلاعات نادرست و اخبار جعلی پرداخته‌اند. آنها معتقدند که سامانه‌های فکت‌چکینگ می‌توانند نقش مهمی در حفظ دموکراسی بازی کنند؛ زیرا با افزایش شفافیت و ارائه اطلاعات دقیق و صحیح به مردم، می‌توانند از شیوع اطلاعات نادرست جلوگیری کنند و در عین حال به افزایش اعتماد عمومی نسبت به دولت و نهادهای عمومی کمک کنند.
در نهایت، این مقاله بر این نکته تاکید دارد که سامانه‌های فکت‌چکینگ می‌توانند در حفظ دموکراسی و جامعه‌ای سالم و پایدار، نقش مهمی ایفا کنند. برای اینکه مردم به اطلاعات درست دسترسی پیدا کنند، باید در مورد این سامانه‌ها آگاهی داشته باشند و به آنها رجوع کنند.
علاوه بر آن، سرعت انتشار فیک نیوزها در مقایسه با اخبار عادی بسیار بیشتر است. در واقع، فیک نیوزها به دلیل داشتن عناوین جذاب و جنجالی، بیشترین توجه را به خود جلب می کنند و به سرعت در شبکه های اجتماعی به اشتراک گذاشته می شوند. این امر می تواند باعث انتشار سریع تر فیک نیوزها در مقایسه با اخبار عادی شود.
بر اساس گزارش مؤسسه «Reuters Institute for the Study of Journalism» در سال ۲۰۲۰، ۲۸ درصد از جمعیت جهان اخبار را از شبکه‌های اجتماعی دریافت می کنند. این عدد در مورد اخبار مربوط به کروناویروس حتی بالاتر است و به ۵۱ درصد می رسد. به عنوان مثال، در آمریکا، اخبار مربوط به کروناویروس در شبکه های اجتماعی بیشتر از تلویزیون و رادیو پخش می‌شود.
از این رو، همانطور که اشاره شد، سرعت انتشار فیک نیوزها در مقایسه با اخبار عادی بسیار بیشتر است و این امر باعث می شود که بسیاری از افراد بدون بررسی دقیق، این اخبار را به عنوان حقیقت بپذیرند و آن را به دیگران منتقل کنند. به همین دلیل، وجود سامانه‌های فکت‌چکینگ برای حفاظت از جامعه ضروری است.
روش و متدولوژی فکت‌چک یک ادعا یا خبر به چه صورت است؟
سامانه‌های فکت‌چکینگ برای بررسی اخبار از روش‌ها و متدولوژی‌های متنوع و متناسب با نوع خبر استفاده می‌کنند. برخی از این روش‌ها عبارتند از:
1- تماس با سازمان‌ها، مسئولین و متخصصین مربوطه:
در این روش، ادعاهای مطرح شده در آن با استناد به گفته مسئولین و یا متخصصین مربوطه صحت‌سنجی می‌شود.
2- تحلیل منابع:
این روش شامل بررسی منابعی است که یک ادعا یا خبر خاص را تأیید می‌کنند. این منابع ممکن است شامل اسناد رسمی، گزارش‌های دولتی، مصاحبه با افراد ذی‌ربط و یا مقالات داخلی و خارجی باشند.
3- تحلیل داده‌ها:
در این روش، داده‌های مرتبط با خبر با دقت مورد بررسی قرار می‌گیرد و با استفاده از ابزارهای تحلیل داده‌ها و آماری، ادعاهای مطرح شده در خبر بررسی می‌شود.
4- تحلیل رسانه‌ها:
در این روش، رسانه‌هایی که خبر را منتشر کرده‌اند، با دقت بررسی می‌شوند و اطمینان حاصل می‌شود که این رسانه‌ها قابل اعتماد هستند یا خیر.
5- تحقیق میدانی:
این روش شامل جمع‌آوری داده‌های جدید از طریق مصاحبه‌های مستقیم با افراد، بررسی مستندات و جمع‌آوری اطلاعات از سایر منابع است.
به طور کلی، سامانه‌های فکت‌چکینگ از روش‌ها و متدولوژی‌های گوناگونی برای بررسی اخبار استفاده می‌کنند و در تلاشند تا با استفاده از منابع قابل اعتماد، ادعاهای درست و نادرست را از یکدیگر تفکیک کنند.
آیا سامانه‌های فکت‌چکینگ تمام اخبار درست را پوشش می‌دهند؟
خیر، سامانه‌های فکت‌چکینگ نمی‌توانند تمام اخبار درست را پوشش دهند، زیرا حجم اخبار روزانه بسیار زیاد است و بررسی دقیق همه این اخبار در عرض یک روز ممکن نیست. همچنین، برخی از اخبار ممکن است در مورد موضوعاتی باشند که برای سامانه‌های فکت‌چکینگ اولویت نداشته نباشند و به همین دلیل، این سامانه‌ها نمی‌توانند همه اخبار را بررسی کنند. اخبار مشکوکی که وایرال شده‌اند و به‌نظر گمراه‌کننده می‌رسند برای سامانه‌های فکت‌چکینگ اولویت دارند.
تفاوت سامانه‌های فکت‌چکینگ با خبرگزاری‌ها چیست؟
خبرگزاری‌ها و سامانه‌های فکت‌چکینگ هر دو نوعی از منابع اطلاعاتی هستند؛ اما هدف و عملکرد آنها متفاوت است. خبرگزاری‌ها اخبار و رویدادهای روز را گزارش می‌دهند و معمولاً تلاش می‌کنند به سرعت خبر را منتشر کنند تا بتوانند در رقابت با خبرگزاری‌های دیگر پیشی بگیرند. از طرفی، سامانه‌های فکت‌چکینگ تلاش می‌کنند تا اطلاعات و داده‌های منتشر شده را تحلیل کرده و بررسی کنند تا بتوانند مطمئن شوند که این اطلاعات درست و صحیح هستند و از نظر علمی و اخلاقی قابل قبول هستند. بنابراین، سامانه‌های فکت‌چکینگ برای جلوگیری از گسترش اخبار جعلی و اطلاعات نادرست و همچنین افزایش آگاهی عمومی در مورد موضوعات مختلف طراحی شده‌اند و هدف آنها پوشش تمام اخبار به‌روز نیست.
پذیرش وجود سامانه‌های فکت‌چکنیگ و رجوع به آنها برای کدام دسته از مردم سخت‌تر است؟
پذیرش وجود سامانه‌های فکت‌چکینگ برای دسته‌ای از مردم سخت‌تر است که عادت ندارند به آسانی باورهای خود را تغییر دهند و به دنبال تأیید نظرات خود هستند. همچنین، افرادی که اعتماد زیادی به برخی منابع مشخص خبری دارند و یا آن‌دسته از افراد که موضع‌گیری سیاسی شدید دارند، ممکن است به سختی واقعیت‌های مستندشده توسط سامانه‌های فکت‌چکینگ را بپذیرند.
مهارت و ویژگی‌های مورد نیاز فکت‌چکرها کدام است؟
در روند فکت‌چک اخبار، حتما باید از افرادی استفاده کرد که ویژگی‌ها و مهارت‌های مشخصی را در خود پرورش داده‌اند و پایبند اصول اخلاقی باشند:
- تحقیق و بررسی: فکت‌چکرها باید بتوانند با استفاده از روش‌های تحقیقاتی متنوع، ادعاها و اطلاعات مرتبط را بررسی کنند و صحت آنها را تأیید یا رد کنند.
- دانش فنی: فکت‌چکرها باید دارای دانش فنی در حوزه‌های مختلفی مانند علوم، تاریخ، اقتصاد و فلسفه باشند. همچنین باید با استفاده از تکنولوژی و ابزارهای مختلف، مانند موتورهای جستجو، پایگاه داده‌ها و ابزارهای تحلیل داده، تحقیقات خود را انجام دهند.
- قدرت تحلیل: فکت‌چکرها باید بتوانند اطلاعات را تحلیل کنند و به درستی به نتیجه برسند. برای این منظور، باید قادر باشند تا به خوبی داده‌های تحلیلی را تفسیر کنند و به سوالات پیچیده پاسخ دهند و ابعاد مختلف یک مسئله را بررسی کنند.
- منطق و تفکر منطقی: فکت‌چکرها باید بتوانند به طور منطقی و با استناد به دلایل قابل قبول، نتیجه‌گیری کنند و از ادعاهایی که بر اساس تحلیل منطقی صحت ندارند، پرهیز کنند.
- مهارت‌های ارتباطی: فکت‌چکرها باید دارای مهارت‌های ارتباطی خوبی باشند تا بتوانند با مخاطبان و منابع مختلف درست و به‌روز ارتباط برقرار کنند.
- انصاف و کناره‌گیری از مواضع شخصی: فکت‌چکرها باید در بررسی ادعاها و ارائه واقعیت‌های مستند به انصاف عمل کنند و اگر موضع‌گیری سیاسی خاصی دارند، آن را در روند راستی‌آزمایی اخبار دخیل نکنند.